اگر چه شعر فرخی جنبهی تعلیمی و اخلاقی ندارد و بیشتر مدحی و وصفی است. با وجود این تقریباً ۷۲ /۱ % از تصاویر شعری او تمثیل است ( نک: جدول و نمودار پیوست) کاربرد این میزان از تصاویر در شعر وی هر چند اندک است؛ اما بیشتر تمثیلاتی که در شعر او به کار رفته است، به صورت مثل سایر درآمده است. « هدف وی از آوردن تمثیل علاوه بر قیاس این است که بتواند با اشاره ای لطیف معانی را به ذهن مخاطب منتقل سازد. بیشتر تمثیلاتی که در شعر فرخی کاربرد دارد خود نوعی مثل سایر است که در بین مردم رواج داشته است ( یوسفی، ۱۳۷۳: صص ۵۸۲ و ۵۸۵). نمونه ای دیگر:
هر بزرگی که به فضل و به هنر گشت بزرگ باز هم باز بود ور چه که او بسته بود و یا: دل او را به دگر دلها مانند مکن و نیز: گفتم به علم و عدل چنو هیچ شه بود و یا: کسی را به جهان چون پسر تو پسری نیست |
نشود خرد به بد گفتن بهمان و فلان شرف بازی از باز فکندن نتوان (۸-۶۱۰۴) زان که با گرد برابر نبود ابر مطیر (۳۶۸۵) گفتا خبر برابر بوده است با عیان (۵۳۹۲) آهو بچه کی باشد چون بچهی ضیغم (۴۷۵۳) |
۲-۳-۷٫ مجاز. مجاز گونهای دیگر از خیالهای شاعرانه و استعمال لفظ در غیر معنای حقیقی آن است (شفیعی کدکنی، ۱۳۸۸: صص۷-۹۶). نکته مهم در هر مجاز وجود قرینه برای آشکار کردن مجاز و داشتن علاقه ( پیوند و ارتباط) در کلام است. مجاز در شعر فرخی کاربرد بسیار اندکی دارد. تنها حدود ۱% تصاویر شعری وی مجاز است. دلیل این امر شاید این باشد که بسیاری از کلمات و ترکیباتی که ممکن است در دوره ای از زبان فارسی تصویری خیال انگیز بوده اند، بر اثر کاربرد فراوان در حوزهی صور خیال قرار نگیرند. به اعتقاد برخی از محققین، این نوع مجازها معمولاً مربوط به زبان خودکار و روزمره هستند و به دلیل کاربردهای فراوان نه میتوانند منشأ تصویرسازی باشند و نه ارزش ادبی دارند، هر چند مشتمل بر مجاز باشند. مجازی ارزش ادبی دارد که قیاسی و ساخته ذهن خلاق شاعر باشد نه سماعی ( نک: صفوی۱۳۹۰: ۱۲۷؛ شمیسا، ۱۳۹۰: ۶۳). کلمات مجازی رایج در شعر فرخی عبارتند از: آب عنب، هفت اورنگ، گُل، سنگ، حواصل، گِل، آهن، سنجاب، جهان؛ مثل:
آن که زلفش چو خوشهی عنب است و یا: ز پای تا سر در آهن زدوده چو تیغ |
لبش از رنگ هم چو آب عنب (۲۹۴) گرفته تیغ به دست و دو دست شسته زجان (۶۰۵۲) |
جدول و نمودار فراوانی صور خیال در اشعار فرخی سیستانی
تصاویر | تعداد | درصد |
تشبیه | ۲۲۷۳ | ۰۵/۴۹ |
کنایه | ۷۹۵ | ۱۵/۱۷ |